ล้ำลึกและไม่เคยล่าสมัย
สุภาษิตช่วยให้เข้าใจจีนยุคใหม่ลึกซึ้งยิ่งขึ้น
สุภาษิตช่วยให้เข้าใจจีนยุคใหม่ลึกซึ้งยิ่งขึ้น
สองปีก่อน ผมมีโอกาสคุยกับชาวนาที่กำลังหว่านไถกลางทุ่งนอกเมืองเซี่ยงไฮ้ ชาวนาเล่าให้ฟังถึงการเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นในหมู่บ้าน หลังมีเครื่องรับโทรทัศน์และร้านวิดีโอ ผมฟังสำเนียงเหน่อแบบจีนบ้านนอกพอได้
ชาวนาเอ่ยขึ้นว่า "ไม่มีวันรู้ว่ากวางจะตายด้วยน้ำมือใคร"
ผมจ้องหน้าชาวนา ไม่เข้าใจว่าเขาหมายถึงอะไร พอตั้งสติได้ ผมพยักหน้าทำทีเหมือนรู้แล้วรีบเปลี่ยนเรื่องคุย ต่อมา ผมเปิดพจนานุกรมสุภาษิตจีน แล้วพบคำอธิบายยืดยาวเล่าเรื่องขุนพลโบราณผู้พยายามทำนายอนาคต เขาบอกทหารคนสนิทว่า "นายไม่มีวันรู้หรอกว่ากวางจะตายด้วยน้ำมือใคร"
ภาษาจีนเป็นภาษาซึ่งยากจะเข้าใจได้ลึกซึ้งและครบถ้วน คำที่ความหมายคล้ายกันมีมากเกินจำ และความหมายของแต่ละคำหรืออักษรแต่ละตัวต้องพิจารณาจากบริบทแวดล้อมเป็นหลัก
แต่ส่วนยากที่สุดน่าจะเป็นสุภาษิตที่คนจีนชอบสอดแทรกไว้ในภาษาของตน
คนจีนแทบทุกคนชอยเอ่ยอ้างสุภาษิตไม่ว่าจะเป็นชาวนา คนกวาดถนน บุรุษไปรษณีย์ อาจารยมหาวิทยาลัย หรือนักประพันธ์ ค่านิยมนี้สะท้อนความรู้สึกภาคภูมิใจที่พวกเขามีต่อวัฒนธรรมจีนโบราณ อย่างไรก็ดี หากมองให้ลึกซึ้งจะพบว่าสุภาษิตชี้แนะและช่วยให้เราเข้าใจความเป็นไปของสังคมจีนมากขึ้น นอกจากนี้คนจีนยังชอบยกสุภาษิตเพื่อกลบเกลื่อนหรือแก้ต่างเมื่อเกิดเหตุการณ์ไม่พึงปรารถนา
เป็นคำพังเพยที่ เติ้ง เสี่ยว ผิง ผู้นำสูงสุดของจีนกล่าวไว้ก่อนเสียชีวิต เติ้ง เสี่ยว ผิง ชอบใช้เวลาอธิบายความไม่แน่นอนของผลลัพธ์จากการใช้วิถีทางทุนนิยมในประเทศสังคมนิยมอย่างจีน ซึ่งเป็นโครงการเล็งผลเลิศที่ไม่มีใครรู้อนาคตอย่างแท้จริง
ในสังคมที่เน้นย้ำให้ประชาชนเคารพเชื่อฟังผู้มีอำนาจ สุภาษิตเป็นเครื่องมือที่ช่วยค้ำจุนผู้กุมอำนาจได้อย่างแนบเนียน ผู้นำทางการเมืองเข็นสุภาษิตออกมาเพื่อปิดปากปลอบประโลม หรือไม่ก็เบนความสนใจของผู้ใต้บังคับบัญชา การเลือกใช้สุภาษิตโบราณเท่ากับบอกเป็นนัยว่าปัญหาต่างๆสั่งสมมานานและยากจะแก้ไข
ในช่วงที่ความคิดทางการเมืองเป็นแบบสุดโต่ง รัฐบาลจีนก็ใช้ประโยชน์เต็มที่จากนิสัยพึ่งพาสุภาษิตของคนจีนทั่วประเทศ ตัวอย่างเช่น ในช่วงทศวรรษ 1960 เมื่อฝ่ายซ้ายจัดครองเมือง คนจีนนับล้านเดินตามคติพจน์ท่านประธานเหมาในสมุดปกแดงอย่างว่านอนสอนง่าย
แม้ในช่วงที่สังคมฟังเหตุผลมากขึ้น คนจีนก็ยังนำสุภาษิตมาใช้เพื่อสร้างความชอบธรรมให้แก่การตัดสินใจหรือการกระทำของตน เมื่อไม่นานมานี้ผู้อำนวยการฝ่ายก่อสร้างคนหนึ่งไม่ยอมฟังเสียงคัดค้านการสร้างอาคารสูงทันสมัยในเซี่ยงไฮ้ และพบว่ามีการก่อสร้างอาคารลักษณะนี้จำนวนมากเพื่อแทนสถาปัตยกรรมสวยงามโบราณที่ถูกทุบทำลายทิ้ง เมื่อผู้คนคาดคั้นหนักขึ้น เขากลับตอบด้วยน้ำเสียงสดใสว่า "ต้องเรียงให้แน่นดุจฟันหวี"
ผู้อำนวยการคนนั้นคงต้องการบอกว่าจะมีการก่อสร้างอาคารไปเรื่อยๆจนกระทั่งอัดแน่นเต็มพื้นที่ และคิดว่าการอ้างสุภาษิตโบราณน่าจะช่วยให้การกระทำดังกล่าวกลายเป็นเรื่องสมเหตุสมผลขึ้นมาได้
แขกผู้มาเยือนหลายคนกระหายอยากฟังความเห็นของผมเรื่องอนาคตประเทศจีน โดยส่วนใหญ่อยากทราบว่า อะไรจะเกิดขึ้นกับประเทศจีนซึ่งปกครองโดยพรรคคอมมิวนิสต์ ในเมื่อคนจีนเลิกเชื่อลัทธินี้เสียแล้ว
ผมจะอ้ำอึงทุกครั้งเมื่อต้องการสรรหาคำพูดมาอธิบาย ความจริงผมน่าจะตอบด้วยการยกสุภาษิตจีนประกอบ แต่ก็นึกไม่ออกเลยสักบทเวลาถูกถาม
แต่เดี๋ยวนี้ ผมรู้แล้วว่าสุภาษิตบทไหนก็ไม่เหมาะเท่า
"คุณไม่มีวันรู้เลยว่ากวางจะตายด้วยน้ำมือใคร"
